فرآیندهای واژه سازی در فارسی

پژوهش حاضر نگاهی است به ساختمان واژه در فارسی امروز و امکانات ترکیبی و اشتقاقی آن در چهار مقوله دستوری اسم، صفت ، فعل و قید که با فهرستی از وندهای زایای فارسی بدست داده شده است . باید توجه داشت که اغلب ترکیبات زبانی عناصر ترکیبی را از مقوله خود خارج کرده و کلمه جدید را در مقوله دیگری می سازند. حال اگر ترکیب دو واژه در همان مقوله باقی بماند آن را ترکیب وگرنه اشتقاق می گویند. ترکیبات ترکیبی در هر یک از مقولات چهارگانه مذکور به شرح زیر است : فرآیند ترکیب و مقوله اسم : در این فرآیند دو واژه قاموسی بدون اینکه تغییری در مقوله هر یک از واژگان بدهند با یکدیگر ترکیب شده و اسم مرکب می سازند. ترکیبهای اسم ساز عبارتند از: خرمگس ، روزنامه . فرآیند ترکیب و مقوله فعل : در این فرآیند از ترکیب اسم یا صفت با یک فعل، افعال مرکب بوجود می آیند. ملاک در تشخیص فعل مرکب ، ملاک معنایی است . بدین معنی که فعل مرکب به فعلی می گویند که اجزاء آن رویهمرفته دارای یک مفهوم باشد. ترکیبهای فعلی عبارتند از: شتافتن = شتاب + کردن . گزیدن = گزین + کردن . فرآیند ترکیب و مقوله صفت : منظور از صفت در اینجا صفات مرکبی است که متشکل از اجزائی باشند که بتوان هر یک از اجزاء را به معنی دیگر در گفتار بکار برد، اما معنی مجموع اجزاء غیر از معنی جداگانه هر یک باشد و نقش کلی آنها توصیف ماده یا توصیف واژه های جانشینی باشد. ترکیبهای صفت ساز عبارتند از: ماهرو، سنگدل . فرآیند ترکیب و مقوله قید: در زبان فارسی واژه هایی که فقط قید باشند و با مقوله های دیگر مشترک نباشند بسیار اندک هستند، مانند: آره، هرگز، هنوز. در مقوله قید تنها دسته ای از قیود که با حروف اضافه ساخته شده اند مختص مقوله قید هستند و بقیه با مقوله اسم، صفت و حرف اضافه مشترک می باشند. مانند: "با محنت زندگی کرد"، "به خطا جواب نداد". فرآیندهای اشتقاق : در فارسی امروز اشتقاق با افزودن وند صورت می گیرد در این زبان پیشوندهای اسم ساز کاربرد زیادی ندارند ولی پسوندهای اسم ساز فراوان هستند. مانند پسوندهای آر، اش ، بان و ... در واژه های رفتار، گردش ، باغبان و ... . افعال دارای پسوند اشتقاقی نبوده و فقط پسوند تصریفی می گیرند. پیشوندهای فعلی بر سر ماده فعلی آمده و معنای متفاوتی نسبت به معنی اصلی بدست می دهند مانند: بر، باز، در، و ... در واژه های برآشفتن، بازآمدن، دررفتن و ... . پیشوندهای صفت ساز عبارتند از با، بی، نا و ... در باخدا، بی ادب و نابینا و پسوندهای صفت ساز مانند ور، گر و ... در هنرور، کارگر و ... . پسوندهای آنه، آن در روزانه و بامدادان از پسوندهای قیدساز محسوب می شوند.